In de stad Utrecht heeft bijna een kwart van de inwoners meerdere sociale problemen, tegen landelijk ongeveer 17 procent van de populatie. Rond 7% van de Domstad-bewoners is daarnaast sociaal uitgesloten. Dat wil zeggen dat zij nauwelijks sociale contacten hebben of dagactiviteiten ondernemen en dat zij zich zeer weinig thuisvoelen in hun leefomgeving. Deze stedelingen hebben dus bijna geen familie of bekenden op wie zij in geval van nood een beroep kunnen doen. Bijzondere doelgroepen zoals dak- en thuislozen, ongedocumenteerden en Europese arbeidsmigranten zijn dan nog niet eens meegeteld. De stedelijke groep met veel sociale problemen en weinig sociale relaties bestaat voornamelijk uit veertigplussers, mensen met een migratieachtergrond en mensen met maximaal een VMBO-opleiding. Deze groepen zijn relatief oververtegenwoordigd in steden en dat draagt bij aan de grotere urbane problematiek.
'Sociale tekorten'
Maar er zijn ook typisch stedelijke factoren in het spel. Sociologen wijzen al heel lang op sommige inherente ‘sociale tekorten’ in de stad. De stad is anoniem en dat voedt vervreemding, eenzaamheid en gevoelens van onveiligheid. De stad is sterk ongelijk en dat leidt tot statusangst, sociale afstand tussen groepen, sociale spanningen en strijd over de vraag van wie de stad is. De stad is cultureel heterogeen en snel wisselend van samenstelling met als gevolg sociale fragmentatie en weinig duurzame sociale relaties. De stad kent daarnaast een woud van instanties en professionals waarin mensen de weg kunnen kwijtraken.
Stedelijke stress
Psychologen wijzen er daarnaast op dat het drukke stedelijke leven, waarbij mensen op een klein oppervlak dicht op elkaar leven, al snel leidt tot stress en een verhoogd risico op overprikkeling. Zij constateren bijvoorbeeld dat in aandachtswijken met weinig sociale cohesie bij buurtbewoners de stress van het samenleven groot is. Cijfers in de zorg laten zien dat de kans op ggz-problematiek in een stad als Amsterdam 1,5 tot 3 maal hoger is dan daarbuiten. Stedelijke stress is dus een reëel fenomeen.
Sociale cohesie
Voor het algemene publiek springt vooral gentrification, de snelle groei van het aandeel inwoners met een hoge opleiding en een hoog inkomen, het meest in het oog in het verhaal over de stad. Maar ook de bovengenoemde stedelijke factoren zijn de laatste jaren in een stroomversnelling gekomen. De bevolkingssamenstelling verandert nog sneller dan voorheen, de spanningen tussen sociale groepen nemen toe en het samenleven in aandachtswijken - waar zich de meeste goedkope woningen van de stad bevinden - staat sterk onder druk. Cijfers voor sociale cohesie schommelen rond een zes of lager. Burgemeesters spreken over ‘maatschappelijke vrede’ als nieuwe opdracht.
Hulp vragen versus hulp bieden
Veel van de bewoners die met meerdere problemen kampen vinden het ingewikkeld om hulp te vragen. Omgekeerd vinden welzijn- en zorgprofessionals het ook erg ingewikkeld om hulp te bieden aan deze groepen. Specialistische professionals voelen zich relatief machteloos omdat ze gebonden zijn aan protocollen die niet goed passen op meervoudige problematiek. Tegelijkertijd zijn de problemen van deze mensen in de praktijk vaak te zwaar voor de generalistische wijkteams. De bewoners worden dan al snel als een ‘hete aardappel’ rondgeschoven tussen de verschillende instanties. Aan structurele oplossingen zoals het tegengaan van eenzaamheid of het versterken van sociale cohesie in aandachtswijken komen veel professionals maar mondjesmaat toe.
Bevindingen Michelle van Tongerloo
In haar recente boek ‘Komt een land bij de dokter’ constateert de Rotterdamse straatarts Michelle van Tongerloo dat veel van haar cliënten door de grote bureaucratische hindernissen, zoals protocollen en heen-en-weerschuifgedrag tussen generalisten en specialisten, niet worden geholpen en uiteindelijk buiten het formele sociale vangnet vallen. Door de trage en gebrekkige hulp is er bovendien het grote risico dat mensen nog meer en steeds ernstiger problemen erbij krijgen. Zij beschrijft tal van schrijnende situaties die duidelijk maken dat voor de meest kwetsbaren de toegang tot de zorg in steden vaak niet goed geregeld is. Ze schopt daarbij tegen flink wat schenen en bestempelt een deel van de professionals als onwetend, afhoudend en bang.
Wake-up call
Laten we haar stevige uithaal zien als een wake-up call: extra inzet en een beweging naar de bewoners toe zijn zeker nodig. En natuurlijk gebeurt dat deels ook. Misschien wel wat meer in Amsterdam dan in haar ‘harde’ thuisstad Rotterdam. Maar ondanks diverse programma’s voor ongelijk investeren in buurten, cultuursensitief werken, speciale aandacht voor bepaalde doelgroepen en noem maar op, krijgen ook in de hoofdstad diegenen die de hulp het meest nodig hebben, nog steeds niet genoeg ondersteuning.
Wirwar-bureaucratie
Van Tongerloo wijt het aan de wirwar-bureaucratie in steden en zoekt de oplossing daarom buiten het systeem. Zij ziet als de meest realistische uitweg: holistisch kijken, professionele nabijheid wars van protocollen en informele burgerinitiatieven. Dat is wellicht een begrijpelijke keuze voor wie nu iets wil doen bij een acute hulpvraag van bijvoorbeeld een dakloze arbeidsmigrant. Maar we moeten ook veel beter gaan kijken hoe we in het sociale domein om moeten gaan met structurele stedelijke factoren en hoe we in de stad ook voor de moeilijkste doelgroepen de toegang tot zorg en welzijn duurzaam kunnen versterken. Betere ondersteuning aan stadsbewoners in de knel kan niet zonder een reflectie op typisch stedelijke omstandigheden.
Over de auteur: Lex Veldboer is lector Stedelijk Sociaal Werk aan de Hogeschool van Amsterdam. Op 5 februari verzorgen Lex Veldboer en Anita Ham, senior onderzoeker verbonden aan de Haagse Hogeschool, het webinar Middelgrote en grootstedelijke vraagstukken voor leden van de Koepel Adviesraden Sociaal Domein.
Gebruikte bronnen
G4-user rapporten (Plantinga et al 2019; Hendriks et al 2016)
SCP (2023). Zicht op Zorgen.
Tongerloo, van M. (2024). Komt een land bij de dokter. De Correspondent.
Veldboer, L. (2018). De stad als setting van sociaal werk. Hogeschool van Amsterdam.