Vereniging van adviesraden die de lokale overheid adviseren vanuit het inwonersperspectief

Mensbeelden, waarom zijn ze belangrijk voor beleid?

Stel u zit in de trein, iemand komt naast u zitten en vraagt 'Wat is uw mensbeeld?'. U zult door de vraag overvallen zijn en afhankelijk van de staat van de ander, kiest u ervoor om een quasi-diepzinnig gesprek te starten of misschien toch maar de aandacht te verleggen. 

Door Roel Willems en Wieke Blijlevenwoensdag 17 mei 2023

Een lastige, grote vraag, 'wat is uw mensbeeld'. Geen vraag waar je zomaar een antwoord op hebt (wij niet tenminste). Toch hebben we allemaal mensbeelden, sterker nog, ons denken en doen worden zijn sterk beïnvloed door ons mensbeeld. Dat geldt ook voor de overheid. Het mensbeeld dat de overheid veronderstelt, bepaalt hoe bepaald beleid eruitziet. 

In het project 'Mensbeelden bij beleid' onderzoeken we welke mensbeelden er onder beleid liggen, en wat de consequenties hiervan voor burgers zijn. Mensbeelden zijn 'veronderstellingen over hoe mensen zijn, of hoe ze zouden moeten zijn, denken of handelen'. Dus mensbeelden kunnen zowel een wensbeeld (hoe zouden mensen moeten zijn) als een empirisch beeld (hoe zijn mensen) zijn. 

Take home message: Mensbeelden zijn bijna altijd impliciet. En: Mensbeelden expliciet maken kan helpen om te gevolgen van beleid te overzien.

 

We hebben een analyse gemaakt van het Leven Lang Ontwikkelen beleid van de Rijksoverheid. De resultaten zijn nog niet gepubliceerd, maar onze eerste analyse laat twee dominante mensbeelden zien, die samen een soort continuüm vormen:

1)     Een rationele, autonome en welwillende mens

2)     Een kwetsbare mens 

 

Ideaalbeeld

De rationele mens maakt beslissingen die redelijk zijn en waarin het toekomstbeeld meegenomen wordt. Dus, wie hogerop wil in het werk en aan het werk wil blijven, laat zich bijscholen. De overheid veronderstelt in het beleid dat mensen dit kunnen, willen en uiteindelijk ook doen. Het beleid schetst het ideaalbeeld dat ‘mensen regelmatig nadenken over de toekomst van hun werk, en dat mensen zich doorlopend ontwikkelen en zo nodig bijscholen’ (Hoofdlijnen NL Leert Door, p. 5). Als keerzijde van dit mensbeeld zien we dat mensen die niet aan dit ideaalbeeld voldoen, (in meer of mindere mate) als ‘kwetsbaar’ gezien worden. Het beleid is erop gericht om drempels tot leren weg te nemen en daarmee die kwetsbaarheid te verminderen. Je wordt ‘minder kwetsbaar op de steeds veranderende arbeidsmarkt, het verkleint het risico op werkloosheid en het vergroot het aanpassingsvermogen’(Subsidieregeling STAP budget, p. 12).

Normatief

Beide mensbeelden zijn normatief: ze beschrijven hoe de ideale burger zich zou gedragen. Opvallend is daarnaast dat ze impliciet zijn. Nergens wordt het mensbeeld expliciet opgeschreven, we zien het ‘tussen de regels door’. Dit is bijna altijd zo met mensbeelden. Mensbeelden worden zelden expliciet besproken of bediscussieerd. Dat is jammer, want mensbeelden sturen beleid, ook als ze impliciet zijn. Wie ervan uitgaat dat mensen toekomstgericht en rationeel handelen, zal ander beleid maken dan iemand die start vanuit een mensbeeld waarin mensen niet toekomstgericht zijn. Een van de aanbevelingen van ons werk is dan ook om mensbeelden expliciet te maken. In een volgende blog gaan we hier dieper op in. 

Van ideaalbeeld naar norm 

Dat mensbeelden impliciet ‘verborgen’ zitten in beleid heeft nog een ander, meer verraderlijk aspect. Mensbeelden starten als een ideaalbeeld, maar worden op een gegeven moment de norm. Dus eerst is het beeld van de rationele, welwillende burger een ideaal: zo zou de overheid het het liefst zien. Maar al snel wordt dit ideaalbeeld een norm, een verwachting van hoe mensen daadwerkelijk zijn of willen zijn. Dit hoeft niet verkeerd te zijn: Politiek, beleidsmakers en beleidsuitvoerders kunnen kiezen welk mensbeeld ze hanteren. Er ontstaat echter een probleem wanneer een mensbeeld voor veel mensen niet realistisch blijkt te zijn, of juist voor specifieke groepen onhaalbaar blijkt. Wanneer beleid de zelfredzaamheid van burgers te optimistisch inschat kunnen zij de zorg mislopen die ze misschien wel hard nodig hebben (zie ook RVS 2021). Andersom leidde de pessimistische keerzijde van het rationele, zelfredzame mensbeeld, het beeld van de ‘calculerende burger’ er mede toe dat in de toeslagenaffaire een grote groep mensen onterecht als fraudeur werd bestempeld. 

Het is niet eenvoudig om hierin de juiste balans te vinden. Maar een explicitering van het mensbeeld dat onder het beleid ligt, en een doordenking van wat de consequenties van die keuze zijn, kan een eerste stap zijn om zo’n negatief effect wellicht te voorkomen. Over hoe dat te doen gaat onze volgende blog

 

Over de auteurs: Roel Willems en Wieke Blijleven zijn onderzoekers bij het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Zij werken binnen het project 'Mensbeelden bij beleid'. 

Verder lezen: Het essay Mensbeelden bij Beleid geeft een mooie introductie in het onderwerp.