Hoe geven we vorm aan burgerschap in tijden van Corona?
Gevoelens van onveiligheid en onzekerheid overheersen deze dagen. De coronacrisis kan immers iedereen treffen en heeft al geleid tot ingrijpende gevolgen voor de samenleving en voor de rol van de overheid. Dat leidt tot de vraag hoe wij als individuele burger en als samenleving met die veranderingen (kunnen) omgaan. Ze roepen vragen op over de mogelijkheden om invloed uit te oefenen op het directe bestaan en over de verhouding tussen de samenleving en overheid. Bovenal rijst de vraag hoe wij invulling geven aan ons burgerschap: neemt bijvoorbeeld de saamhorigheid toe of concentreren wij op onszelf?
Drie vormen van burgerschap
Burgerschap is een breed en vaag begrip met veel interpretaties, maar de kernvraag is hoe de individuele burger zich tot de samenleving en overheid verhoudt. De burger kan de nadruk leggen op zijn individuele rechten (individueel burgerschap), op zijn rol in het democratisch systeem (politiek burgerschap) of op zijn bijdrage aan de samenleving (sociaal burgerschap).
In deze tijden worden sommige individuele en democratische rechten (gedeeltelijk) opgeschort, zoals de vrijheid van vergadering en vereniging. Door middel van digitale surveillancemiddelen kan de overheid bijhouden waar burgers zijn en daarmee het recht op privacy aantasten.
Burgemeesters kunnen via noodverordeningen en samenscholingsverboden de bewegingsvrijheid van burgers in hoge mate beperken. In Nederland vertrouwt de overheid overigens tot nu toe meer dan in veel andere landen op het verantwoordelijkheidsgevoel van ons als burgers.
Verder bepaalt de overheid in een ongekende mate welk gedrag van burgers toelaatbaar is. Ook in economisch opzicht neemt de rol van de staat sterk toe, denk aan de enorme stijging van de overheidsuitgaven om de economie enigszins draaiend te houden.
Ten slotte is het de vraag wat de crisis betekent voor de verhouding tussen rijk (hoog opgeleid) en arm (laag opgeleid). De rijkeren kunnen zich beter wapenen tegen de crisis, onder meer omdat zij over meer financiën beschikken, meer nuttige relaties hebben en digitaal vaardiger zijn. Bovendien werken zij in beroepen waarin zij het zich kunnen veroorloven thuis te kunnen werken, en dus minder kans hebben om besmet te raken.
Gevolgen op langere termijn
Het is de vraag wat deze ontwikkelingen op termijn gaan betekenen voor de kwaliteit van onze democratische rechtsstaat en de rol van de overheid.
Blijft de overheid bijvoorbeeld een disciplinerende rol vervullen als het gaat om de levensstijl van burgers. Neemt de kans toe op een surveillancemaatschappij waarin de overheid burgers altijd in de gaten kan houden? Leidt de huidige opleving van actief burgerschap duurzaam tot een meer vitale burgermaatschappij en meer sociaal burgerschap, of is het een tijdelijke oprisping?
Dit soort vragen kan nu nog niet beantwoord worden, maar vraagt op een later moment om betrokken en kritische burgers die aan die publieke discussie bij willen dragen. Het gaat om vragen die altijd ontstaan als de normale gang van zaken in een samenleving ernstig wordt verstoord door een crisis en er nieuwe verhoudingen ontstaan tussen burgers en de samenleving en de overheid. Democratisch burgerschap gaat er immers vanuit dat burgers als gelijkwaardige leden van de samenleving op democratische manieren (geweldloos en via publiek debat) invloed op hun levensomstandigheden kunnen uitoefenen.
Het nut van burgerinitiatieven
Vooralsnog zien we dat veel mensen hun rol van burger invullen door zich in te zetten voor het algemeen belang. Denk aan de vele burgers die zich als vrijwilliger aanbieden, oud-zorgmedewerkers die zich melden bij ziekenhuizen, de grotere bereidheid om buren te helpen, burgerinitiatieven die hun leden ondersteunen door maaltijden te bezorgen en een luisterend oor te bieden, bibliotheken die boeken thuis brengen en ophalen.
Burgers geven op deze manieren een sterkere invulling aan hun sociaal burgerschap. Dit laat het belang van burgerinitiatieven zien,die zich gemeenschappelijk willen inzetten voor het algemeen belang, een bepaald doel of een specifieke groep burgers.
Er zijn echter ook burgers die hun individuele rechten ten koste van anderen claimen. Bijvoorbeeld doordat ze een korting willen op hun abonnement van een sportschool waar ze nu niet naar toe kunnen gaan of misbruik maken van de overheidsregelingen ter compensatie van niet verkregen inkomsten.
Als de crisis verergert, kan dat ertoe leiden dat meer mensen zich op hun eigen belang gaan richten. Gaan mensen dan sterker de nadruk leggen op hun individuele rechten (hun individueel burgerschap), wat in de huidige situatie neerkomt op egoïsme?
Vijf tips voor verantwoordelijke burgers
Op dit moment doen wij er als burgers goed aan om ons te concentreren op wat wij kunnen beïnvloeden, en dat is onszelf en onze directe leefomgeving. Concrete tips om in deze dagen mentaal veerkrachtig en sociaal nuttig te zijn:
- concentreer je op je ‘cirkel van invloed’; en maak je geen zorgen over wat je nu niet kunt beïnvloeden;
- beperk de opname van informatie over ontwikkelingen rond de coronacrisis, zodat je niet overladen wordt met allerlei soorten nieuws;
- houd je aan de voorschriften van de overheid ter bestrijding van het coronavirus (vooral anderhalve meter afstand houden en beperken van sociale contacten);
- let op je medeburgers en biedt waar gewenst en nodig hulp en ondersteuning;
- sluit je aan bij een burgerinitiatief dat zich inzet voor kwetsbare burgers.
En op langere termijn: denk mee over de gevolgen van de coronacrisis voor de invulling van burgerschap en onze democratie. Een levendige democratie kan niet zonder actieve en verantwoordelijke burgers die meedoen aan het publieke debat, zich voor het gemeenschappelijk belang inzetten en de koers van de overheid gezamenlijk bepalen.
Over de auteur: Henk Beltman en Stef Harweg zijn projectleiders Zorgbelang Inclusief
Arnhem, 26 maart 2020
[1] Over de keuze voor het woord burger of inwoner is soms veel discussie. We kiezen hier voor burger(s) of burgerschap om goed aan te sluiten bij de woordkeuze in de actualiteit in de media van deze week.
Deze blog verscheen ook op de website van Zorgbelang Inclusief